تغییرات مغز در طول چرخه قاعدگی؛ کشفی تازه از دنیای علوم اعصاب
پژوهش‌های تازه نشان می‌دهند که نوسانات هورمونی چرخه قاعدگی، تنها بر اندام‌های تولیدمثل اثر نمی‌گذارند بلکه ساختار مغز را نیز تغییر می‌دهند. این یافته‌ها دریچه‌ای نو به درک ارتباط مغز و هورمون‌ها می‌گشاید و اهمیت مطالعه علمی قاعدگی را پررنگ‌تر می‌سازد.
نوسانات پیوسته هورمون‌هایی که چرخه قاعدگی را تنظیم می‌کنند، نه تنها بر اندام‌های تولیدمثل اثرگذارند، بلکه می‌توانند ساختار مغز را نیز دستخوش تغییر کنند. پژوهشی انجام‌شده در سال ۲۰۲۳ دیدگاهی تازه درباره چگونگی بروز این تغییرات ارائه می‌دهد.
در این مطالعه، تیمی از پژوهشگران به سرپرستی «الیزابت ریزور» و «ویکتوریا بابنکو» از دانشگاه کالیفرنیا، روند چرخه قاعدگی ۳۰ زن را مورد بررسی قرار دادند و تغییرات ساختاری مغز آنان را همگام با نوسانات هورمونی ثبت کردند.
نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که دگرگونی‌های ساختاری مغز در طول قاعدگی ممکن است تنها به بخش‌های مرتبط با این چرخه محدود نباشد. به گفته پژوهشگران، این یافته‌ها نخستین شواهدی هستند که نشان می‌دهند تغییرات همزمان در ریزساختار ماده سفید و ضخامت قشر مغز با ریتم‌های هورمونی چرخه قاعدگی ارتباط مستقیم دارند.
قاعدگی معمولاً معادل حدود ۴۵۰ دوره در طول زندگی یک زن است؛ بنابراین شناخت اثرات آن بر بدن و به‌ویژه بر مغز، اهمیتی اساسی دارد. با وجود این، هرچند نزدیک به نیمی از جمعیت جهان برای نیمی از عمر خود تحت تأثیر چرخه قاعدگی قرار می‌گیرند، تحقیقات در این زمینه همچنان ناکافی باقی مانده است.
بخش عمده‌ای از پژوهش‌های پیشین، بر تأثیر هورمون‌ها بر عملکرد شناختی و ارتباطات عصبی متمرکز بوده و کمتر به تغییرات ساختاری مغز توجه داشته‌اند. در همین راستا، ریزور، بابنکو و همکارانشان تأکید می‌کنند که نوسانات هورمون‌های محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-گناد (HPG) از طریق اثرگذاری بر سیستم عصبی مرکزی پستانداران، پیامدهای رفتاری، ساختاری و عملکردی قابل‌توجهی به همراه دارند؛ با این حال، شواهد اندکی در مورد چگونگی تأثیر این نوسانات بر ساختار و شبکه‌های اطلاعاتی مغز انسان وجود دارد.
پژوهش‌های پیشین نشان داده‌اند که ریزساختار ماده سفید (شبکه‌ای از رشته‌های عصبی پوشیده از میلین که وظیفه انتقال پیام‌ها میان نواحی ماده خاکستری را بر عهده دارد) تحت‌تأثیر تغییرات هورمونی قرار می‌گیرد. این تغییرات نه تنها در دوران بلوغ، بلکه در استفاده از قرص‌های ضدبارداری خوراکی، هورمون‌درمانی‌های مرتبط با تغییر جنسیت و همچنین درمان‌های استروژنی پس از یائسگی نیز مشاهده شده است.
برای پر کردن این خلأ علمی، تیم تحقیقاتی حاضر از داوطلبان در سه مرحله چرخه قاعدگی (شامل قاعدگی، تخمک‌گذاری و میانه فاز لوتئال) تصویربرداری MRI انجام داد و همزمان سطح هورمون‌های آنان را نیز اندازه‌گیری کرد.
نتایج نشان داد که همراه با نوسان هورمون‌ها، حجم ماده خاکستری، ماده سفید و حتی مایع مغزی-نخاعی نیز تغییر می‌کند. به طور مشخص، درست پیش از تخمک‌گذاری و همزمان با افزایش هورمون‌های «۱۷-بتا-استرادیول» و «لوتئینیزه‌کننده»، تغییراتی در ماده سفید مشاهده شد که حاکی از تسریع انتقال اطلاعات در مغز بود. همچنین، افزایش هورمون محرک فولیکول که وظیفه تحریک رشد فولیکول‌های تخمدان را بر عهده دارد، با ضخیم‌تر شدن ماده خاکستری ارتباط داشت. از سوی دیگر، افزایش سطح پروژسترون پس از تخمک‌گذاری، با افزایش بافت و کاهش حجم مایع مغزی-نخاعی همراه بود.
اگرچه معنای دقیق این تغییرات برای عملکرد فرد هنوز ناشناخته است، اما این نتایج زمینه‌ساز پژوهش‌های آینده خواهد بود و می‌تواند به درک بهتر دلایل برخی اختلالات روانی شدید اما کمتر شناخته‌شده مرتبط با قاعدگی کمک کند.
همچنین در یک مطالعه مستقل در سال ۲۰۲۴ که توسط گروهی بین‌المللی از دانشمندان منتشر شد، مشخص گردید هر مرحله از چرخه قاعدگی تأثیر متفاوتی بر مغز بر جای می‌گذارد و تغییرات مشاهده‌شده نه تنها در سراسر مغز بلکه در نواحی خاص نیز با سن افراد ارتباط دارد.
پژوهشگران تأکید کردند: هرچند در حال حاضر پیامدهای عملکردی این تغییرات ساختاری مشخص نیست، اما نتایج به‌دست‌آمده می‌تواند در تبیین تأثیر نوسانات هورمونی بر رفتار و شناخت نقش مهمی ایفا کند. بررسی ارتباط مغز و هورمون در گستره‌ای وسیع، برای درک بهتر عملکرد سیستم عصبی انسان در زندگی روزمره، دوران گذار هورمونی و در طول عمر ضروری به نظر می‌رسد.
نوسانات پیوسته هورمون‌هایی که چرخه قاعدگی را تنظیم می‌کنند، نه تنها بر اندام‌های تولیدمثل اثرگذارند، بلکه می‌توانند ساختار مغز را نیز دستخوش تغییر کنند. پژوهشی انجام‌شده در سال ۲۰۲۳ دیدگاهی تازه درباره چگونگی بروز این تغییرات ارائه می‌دهد.
در این مطالعه، تیمی از پژوهشگران به سرپرستی «الیزابت ریزور» و «ویکتوریا بابنکو» از دانشگاه کالیفرنیا، روند چرخه قاعدگی ۳۰ زن را مورد بررسی قرار دادند و تغییرات ساختاری مغز آنان را همگام با نوسانات هورمونی ثبت کردند.
نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که دگرگونی‌های ساختاری مغز در طول قاعدگی ممکن است تنها به بخش‌های مرتبط با این چرخه محدود نباشد. به گفته پژوهشگران، این یافته‌ها نخستین شواهدی هستند که نشان می‌دهند تغییرات همزمان در ریزساختار ماده سفید و ضخامت قشر مغز با ریتم‌های هورمونی چرخه قاعدگی ارتباط مستقیم دارند.
قاعدگی معمولاً معادل حدود ۴۵۰ دوره در طول زندگی یک زن است؛ بنابراین شناخت اثرات آن بر بدن و به‌ویژه بر مغز، اهمیتی اساسی دارد. با وجود این، هرچند نزدیک به نیمی از جمعیت جهان برای نیمی از عمر خود تحت تأثیر چرخه قاعدگی قرار می‌گیرند، تحقیقات در این زمینه همچنان ناکافی باقی مانده است.
بخش عمده‌ای از پژوهش‌های پیشین، بر تأثیر هورمون‌ها بر عملکرد شناختی و ارتباطات عصبی متمرکز بوده و کمتر به تغییرات ساختاری مغز توجه داشته‌اند. در همین راستا، ریزور، بابنکو و همکارانشان تأکید می‌کنند که نوسانات هورمون‌های محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-گناد (HPG) از طریق اثرگذاری بر سیستم عصبی مرکزی پستانداران، پیامدهای رفتاری، ساختاری و عملکردی قابل‌توجهی به همراه دارند؛ با این حال، شواهد اندکی در مورد چگونگی تأثیر این نوسانات بر ساختار و شبکه‌های اطلاعاتی مغز انسان وجود دارد.
پژوهش‌های پیشین نشان داده‌اند که ریزساختار ماده سفید (شبکه‌ای از رشته‌های عصبی پوشیده از میلین که وظیفه انتقال پیام‌ها میان نواحی ماده خاکستری را بر عهده دارد) تحت‌تأثیر تغییرات هورمونی قرار می‌گیرد. این تغییرات نه تنها در دوران بلوغ، بلکه در استفاده از قرص‌های ضدبارداری خوراکی، هورمون‌درمانی‌های مرتبط با تغییر جنسیت و همچنین درمان‌های استروژنی پس از یائسگی نیز مشاهده شده است.
برای پر کردن این خلأ علمی، تیم تحقیقاتی حاضر از داوطلبان در سه مرحله چرخه قاعدگی (شامل قاعدگی، تخمک‌گذاری و میانه فاز لوتئال) تصویربرداری MRI انجام داد و همزمان سطح هورمون‌های آنان را نیز اندازه‌گیری کرد.
نتایج نشان داد که همراه با نوسان هورمون‌ها، حجم ماده خاکستری، ماده سفید و حتی مایع مغزی-نخاعی نیز تغییر می‌کند. به طور مشخص، درست پیش از تخمک‌گذاری و همزمان با افزایش هورمون‌های «۱۷-بتا-استرادیول» و «لوتئینیزه‌کننده»، تغییراتی در ماده سفید مشاهده شد که حاکی از تسریع انتقال اطلاعات در مغز بود. همچنین، افزایش هورمون محرک فولیکول که وظیفه تحریک رشد فولیکول‌های تخمدان را بر عهده دارد، با ضخیم‌تر شدن ماده خاکستری ارتباط داشت. از سوی دیگر، افزایش سطح پروژسترون پس از تخمک‌گذاری، با افزایش بافت و کاهش حجم مایع مغزی-نخاعی همراه بود.
اگرچه معنای دقیق این تغییرات برای عملکرد فرد هنوز ناشناخته است، اما این نتایج زمینه‌ساز پژوهش‌های آینده خواهد بود و می‌تواند به درک بهتر دلایل برخی اختلالات روانی شدید اما کمتر شناخته‌شده مرتبط با قاعدگی کمک کند.
همچنین در یک مطالعه مستقل در سال ۲۰۲۴ که توسط گروهی بین‌المللی از دانشمندان منتشر شد، مشخص گردید هر مرحله از چرخه قاعدگی تأثیر متفاوتی بر مغز بر جای می‌گذارد و تغییرات مشاهده‌شده نه تنها در سراسر مغز بلکه در نواحی خاص نیز با سن افراد ارتباط دارد.
پژوهشگران تأکید کردند: هرچند در حال حاضر پیامدهای عملکردی این تغییرات ساختاری مشخص نیست، اما نتایج به‌دست‌آمده می‌تواند در تبیین تأثیر نوسانات هورمونی بر رفتار و شناخت نقش مهمی ایفا کند. بررسی ارتباط مغز و هورمون در گستره‌ای وسیع، برای درک بهتر عملکرد سیستم عصبی انسان در زندگی روزمره، دوران گذار هورمونی و در طول عمر ضروری به نظر می‌رسد.
*
