نجات بناهای تاریخی اصفهان از فرونشست؛ راهکارهای علمی و عملی ارائه شد
خبرگزاری ، گروه استان‌ها-کوروش دیباج: اصفهان، شهری که در حافظه تاریخی جهان به عنوان نگین معماری اسلامی و قلب تمدن ایران شناخته می‌شود، امروز با پدیده‌ای خاموش و در عین حال ویرانگر دست و پنجه نرم می‌کند.
فرونشست زمین در این شهر نه تنها تهدیدی برای زندگی روزمره شهروندان است بلکه مستقیماً میراث جهانی بشریت را نشانه گرفته است. بناهایی همچون میدان نقش جهان، مسجد جامع، پل‌های تاریخی و خانه‌های ارزشمند قدیمی در معرض تهدیدی قرار دارند که برخلاف زلزله و سیل، آرام و بی‌صدا پیش می‌رود و ناگهان می‌تواند به فاجعه‌ای غیرقابل جبران بدل شود.
بر اساس گزارش‌های سازمان زمین‌شناسی کشور، نرخ فرونشست در برخی نقاط اصفهان به بیش از ۱۸ سانتی‌متر در سال رسیده است که این رقم از میانگین جهانی بسیار فراتر است و اصفهان را در فهرست بحران‌های ژئوتکنیکی دنیا قرار داده است. این پدیده در درجه نخست ناشی از برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی و تخلیه سفره‌های آبی است، اما پیامدهای آن به سرعت به سمت تخریب بافت‌های تاریخی کشیده شده است. در شرایطی که یونسکو بارها نسبت به وضعیت حفاظت از میراث جهانی در ایران هشدار داده، وضعیت اصفهان به دلیل ترکیب عوامل اقلیمی، مدیریتی و اجتماعی حساس‌تر از هر زمان دیگری به نظر می‌رسد.
مقابله با فرونشست در بناهای تاریخی اصفهان نه صرفاً یک مسئله محلی، بلکه دغدغه‌ای ملی و جهانی است. اگر این روند ادامه پیدا کند، نه تنها هویت تاریخی شهر از بین می‌رود بلکه ایران بخشی از اعتبار فرهنگی خود در سطح بین‌المللی را از دست خواهد داد. بنابراین ضروری است مجموعه‌ای از راهکارهای علمی، فنی، مدیریتی و اجتماعی به کار گرفته شود تا ضمن کاهش سرعت فرونشست، میراث تاریخی موجود نیز از گزند آسیب‌های غیرقابل بازگشت محفوظ بماند.
تهدید خاموش در قلب میراث جهانی
فرونشست زمین در اصفهان در سال‌های اخیر با شدت بیشتری رخ داده است. داده‌های منتشرشده توسط مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی نشان می‌دهد که محدوده میدان نقش جهان و مسجد جامع اصفهان در زمره مناطقی قرار دارد که بیشترین آسیب‌پذیری را نسبت به تغییرات تراز زمین دارد. ترک‌های ریز در دیوارها، انحراف ستون‌ها و شکاف‌های پنهان در پی بناها، نخستین نشانه‌های این تهدید هستند.
پژوهش‌های دانشگاهی در حوزه ژئوتکنیک نیز ثابت کرده که بخش قابل توجهی از خاک زیرین اصفهان از رس‌های حساس به تغییر رطوبت تشکیل شده است. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی موجب کاهش چسبندگی و نشست تدریجی این لایه‌ها می‌شود. نتیجه چنین فرایندی، ایجاد خلأ در لایه‌های زیرین و در نهایت فرونشست زمین است. این پدیده زمانی خطرناک‌تر می‌شود که بر روی آن بناهایی تاریخی با قدمتی چند صد ساله قرار داشته باشد؛ بناهایی که نه بر اساس اصول مهندسی مدرن بلکه با روش‌های سنتی ساخته شده‌اند و ظرفیت محدودی در برابر تغییرات ژئوتکنیکی دارند.
بر اساس بررسی‌های یونسکو، در صورتی که روند فعلی ادامه یابد، خطر خروج میدان نقش جهان از فهرست میراث جهانی وجود خواهد داشت. چنین اتفاقی نه تنها یک ضربه فرهنگی به ایران وارد می‌کند بلکه تبعات اقتصادی گسترده‌ای در حوزه گردشگری خواهد داشت.
ضرورت رویکرد مهندسی پیشگیرانه برای مقابله با فرونشست در بناهای تاریخی اصفهان
یکی از مهم‌ترین راهکارهای مقابله با فرونشست در بناهای تاریخی، به‌کارگیری روش‌های مهندسی پیشگیرانه است. حمیدرضا کاظمی، استاد ژئوتکنیک دانشگاه، در گفت‌وگو با خبرگزاری تاکید می‌کند: نخستین گام برای مدیریت این بحران، ایجاد یک شبکه پایش دائمی در اطراف بناهای تاریخی است.
به گفته وی، نصب حسگرهای هوشمند در نقاط حساس بنا، استفاده از لیزر اسکنرهای سه‌بعدی برای رصد تغییر شکل‌ها و بهره‌گیری از تصاویر ماهواره‌ای می‌تواند تغییرات میلی‌متری در بناها را آشکار کند. چنین سامانه‌ای تاکنون در بسیاری از کشورهای اروپایی برای حفاظت از بناهای تاریخی اجرا شده و نتایج موفقی به همراه داشته است.
کاظمی همچنین پیشنهاد می‌کند: در مواردی که خطر نشست به شدت بالاست، عملیات تزریق دوغاب و تثبیت خاک انجام شود. این روش گرچه پرهزینه است اما در مقایسه با خسارت‌های ناشی از نابودی یک بنای تاریخی، بسیار مقرون‌به‌صرفه خواهد بود. تجربه مشابه در حفاظت از برج پیزا در ایتالیا نشان داد که مداخله‌های علمی و حساب‌شده می‌تواند یک اثر تاریخی را از سقوط حتمی نجات دهد.
وی تاکید می‌کند: هر گونه عملیات مهندسی باید با دقت و هماهنگی کامل با متخصصان مرمت انجام شود، زیرا هر مداخله‌ای که با ماهیت تاریخی و معماری اصیل بنا ناسازگار باشد، خود به تهدیدی جدید تبدیل خواهد شد.
احیای قنات‌ها و مادی ها، بازگشت به دانش بومی
یکی از ریشه‌های اصلی فرونشست در اصفهان نابودی تدریجی قنات‌ها و نظام سنتی آب‌رسانی همچون مادی‌ها است.
لیلا احمدی، پژوهشگر حوزه مدیریت آب، در این زمینه به خبرنگار مهر می‌گوید: قنات‌ها در گذشته علاوه بر تأمین آب، نقش مهمی در حفظ تعادل خاک ایفا می‌کردند. با متروک شدن قنات‌ها و جایگزینی آنها با چاه‌های عمیق، تعادل هیدرولوژیکی زمین از بین رفته و فرونشست شدت گرفته است.
وی با اشاره به تجربه شهر یزد توضیح می‌دهد که احیای بخشی از قنات‌های تاریخی نه تنها به عنوان میراث فرهنگی بلکه به عنوان راهکاری زیست‌محیطی مورد توجه قرار گرفته است. در اصفهان نیز می‌توان با احیای برخی قنات‌ها و هدایت آب‌های سطحی به سفره‌های زیرزمینی، روند فرونشست را کند کرد.
احمدی تاکید می‌کند: مدیریت پایدار منابع آب تنها در صورتی موفق خواهد بود که برداشت‌های غیرمجاز به طور جدی کنترل شود. بر اساس گزارش وزارت نیرو، بیش از ۴۰ درصد چاه‌های موجود در استان اصفهان فاقد مجوز هستند. وجود چنین حجم بالایی از برداشت غیرقانونی آب به معنای ادامه روند فرونشست و نابودی میراث فرهنگی است.
وی راهکار میان‌مدت را بازچرخانی آب در بخش‌های کشاورزی و صنعتی می‌داند تا فشار کمتری بر سفره‌های زیرزمینی وارد شود. به گفته او، در غیر این صورت هرگونه اقدام مرمتی بر روی بناها عملاً بی‌اثر خواهد بود، زیرا مشکل اصلی از بستر زمین آغاز می‌شود.
ستاد مقابله با فرونشست؛ از کاغذ تا عمل
در سال گذشته خبر تشکیل ستاد مقابله با فرونشست در اصفهان اعلام شد، اما کارشناسان معتقدند که این ستاد هنوز به مرحله اقدامات عملی نرسیده است.
مهدی فرهادی، کارشناس مدیریت بحران، در این باره به خبرنگار مهر توضیح می‌دهد: تشکیل ستاد تنها گام نخست است و اگر این نهاد فاقد بودجه و اختیارات قانونی کافی باشد، کارکردی جز ایجاد امید کوتاه‌مدت نخواهد داشت.
فرهادی تاکید می‌کند: مقابله با فرونشست نیازمند هماهنگی میان چند دستگاه از جمله وزارت نیرو، سازمان میراث فرهنگی، شهرداری، استانداری و دانشگاه‌هاست. بدون چنین هماهنگی‌ای هر دستگاهی کار خود را انجام می‌دهد اما در نهایت هیچ اقدام جامع و پایدار شکل نمی‌گیرد.
وی همچنین به تجربه شهر مکزیکوسیتی اشاره می‌کند: سالها با بحران فرونشست مواجه بوده است. در آنجا یک ستاد ویژه با اختیارات فراگیر تشکیل شد که توانست با اعمال محدودیت‌های شدید در برداشت آب، استفاده از فناوری‌های جدید و مشارکت مردم، سرعت فرونشست را به طور محسوسی کاهش دهد.
فرهادی معتقد است در ایران نیز لازم است ستاد مقابله با فرونشست به نهادی دائمی و فراگیر تبدیل شود و گزارش‌های شفاف و دوره‌ای از عملکرد خود منتشر کند تا اعتماد عمومی جلب شود و مشارکت اجتماعی تقویت گردد.
آگاهی عمومی، حلقه مفقوده مدیریت بحران
فرونشست تنها یک مسئله تخصصی نیست بلکه پدیده‌ای است که زندگی روزمره مردم و آینده شهر را تحت تاثیر قرار می‌دهد. با این حال سطح آگاهی عمومی در اصفهان درباره این بحران بسیار پایین است. مریم توسکی، جامعه‌شناس شهری، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر می‌گوید: بسیاری از شهروندان حتی با شنیدن واژه فرونشست آشنایی چندانی ندارند و تنها زمانی متوجه موضوع می‌شوند که ترک‌ها در خانه یا محله‌شان پدیدار شود.
او تاکید می‌کند: رسانه‌ها، مدارس و سازمان‌های مردم‌نهاد نقش کلیدی در افزایش آگاهی عمومی دارند. برگزاری کارگاه‌های آموزشی در محله‌های تاریخی، نصب تابلوهای اطلاع‌رسانی در اطراف بناهای در معرض خطر و تهیه گزارش‌های رسانه‌ای مستمر می‌تواند حساسیت عمومی را بالا ببرد.
این جامعه شناس معتقد است: مشارکت مردم در رصد تغییرات بناها می‌تواند به عنوان یک سامانه هشدار زودهنگام عمل کند. برای مثال اگر کسبه بازار یا ساکنان محله‌ای تاریخی متوجه ترک یا تغییر شکل تازه‌ای در ساختمان‌ها شوند، می‌توانند آن را به نهادهای مسئول گزارش دهند و از وقوع خسارت‌های جدی‌تر جلوگیری کنند.
به باور وی، ایجاد حس تعلق اجتماعی نسبت به میراث فرهنگی تنها راه تضمین پایداری اقدامات مقابله‌ای است. تا زمانی که مردم احساس نکنند این بناها بخشی از زندگی و هویت آنهاست، هیچ برنامه مدیریتی به نتیجه نخواهد رسید.
دنبال کردن رویکرد جامع تنها راهکار مقابله با فرونشست
بررسی‌ها نشان می‌دهد که فرونشست در اصفهان یک بحران چندبعدی است که از عوامل ژئوتکنیکی و اقلیمی گرفته تا مسائل مدیریتی و اجتماعی در آن دخیل‌اند. مقابله با این پدیده تنها از مسیر اقدامات تک‌بعدی ممکن نخواهد بود بلکه نیازمند یک رویکرد جامع است. استفاده از فناوری‌های نوین برای پایش و تثبیت خاک، احیای قنات‌ها و مدیریت پایدار منابع آب، تشکیل ستاد فراگیر با اختیارات کافی و ارتقای آگاهی عمومی، چهار ستون اصلی چنین رویکردی را تشکیل می‌دهند.
اگر امروز اقدام‌های علمی و هماهنگ آغاز نشود، فردا بسیار دیر خواهد بود. فرونشست برخلاف بسیاری از بلایای طبیعی قابل پیش‌بینی و قابل مدیریت است، اما تعلل در اجرای راهکارها به معنای نابودی تدریجی میراثی است که قرن‌ها در برابر حوادث ایستاده و امروز چشم‌انتظار تدبیر انسان معاصر است. آینده اصفهان و هویت تاریخی ایران به میزان جدیت و مسئولیتی وابسته است که اکنون در قبال این بحران خاموش به کار بسته می‌شود.
*
