سلولهای بنیادی مهندسی‌شده؛ سلاحی تازه علیه بازگشت سرطان در راه است
ایمونوتراپی‌های جدید سرطان معمولا شروع خوبی دارند و سلولهای تی مهندسی‌شده که برای شکار و نابودی سلولهای سرطانی برنامه‌ریزی شده‌اند، می‌توانند تومورها را به میزان قابل‌توجهی کوچک کنند، اما این دستاورد اغلب موقتی است و سلولهای تی، خسته یا حذف می‌شوند و سرطان دوباره رشد می‌کند و گسترش می‌یابد.
دانشمندان سالها است برای غلبه بر سرطان که در بسیاری موارد پس از درمان، با قدرت بیشتری بازمی‌گردد، در تلاش‌اند؛ زیرا درمان‌های سنتی مانند شیمی‌درمانی و پرتودرمانی و حتی شکل‌های جدیدتر ایمونوتراپی، اگرچه در ابتدا پیروزی‌هایی به دست می‌آورند، اغلب چند ماه بعد سرطان دوباره پدیدار می‌شود. مقصر این اتفاق معمولا این است که قوی‌ترین جنگجویان ضدسرطان سیستم ایمنی بدن، یعنی سلولهای تی (T)، خیلی زود از بین می‌روند یا فرسوده می‌شوند. اکنون تیمی از پژوهشگران دانشگاه یوسی‌ال‌ای برای حفظ این نیروهای دفاعی در مدت‌زمان طولانی‌تر، روشی تازه را آزمایش کرده‌اند.
دانشمندان در نخستین کارآزمایی بالینی خود، دو عامل دفاعی قدرتمند یعنی سلولهای تی مهندسی‌شده و سلولهای بنیادی خون‌ساز دستکاری ژنتیکی‌شده را با هم ترکیب کردند تا چیزی شبیه به یک «کارخانه ایمنی داخلی» ایجاد کنند. هدف ساده اما بلندپروازانه بود: آموزش بدن برای ساخت منبعی تازه از سلولهای تی شکارچی سرطان که اگر نه سالها، دست‌کم ماه‌ها پس از درمان، باقی بمانند.
ایمونوتراپی‌های جدید سرطان معمولا شروع خوبی دارند و سلولهای تی مهندسی‌شده که برای شکار و نابودی سلولهای سرطانی برنامه‌ریزی شده‌اند، می‌توانند تومورها را به میزان قابل‌توجهی کوچک کنند، اما این دستاورد اغلب موقتی است و سلولهای تی، خسته یا حذف می‌شوند و سرطان دوباره رشد می‌کند و گسترش می‌یابد.
اینجا است که فناوری جدید یعنی ترکیب سلولهای تی با سلولهای بنیادی خون‌ساز (همان سلولهای مغز استخوان که در حالت عادی تمام سلولهای خونی و ایمنی بدن را می‌سازند) که از لحاظ ژنتیکی ویرایش شده‌اند، وارد می‌شود. دانشمندان این سلولهای بنیادی را طوری دستکاری ژنتیکی کردند که گیرنده‌ای مخصوص سلولهای تومور بسازند. نتیجه اینکه بدن خود دائما سلولهای تی تازه و ضدسرطان تولید کند، نه اینکه این نوع سلول‌ها یک بار تزریق شوند و بعد از مدتی از بین بروند.
به گزارش برایتر، پژوهشگران در این روش، آنتی‌ژنی به نام ان‌وای‌ــ‌ئی‌اس‌او‌‌ــ۱ (NY-ESO-1) را هدف قرار دادند، نشانگری که در سرطان‌هایی مثل سارکوم و ملانوما دیده می‌شود، اما در بافت‌های سالم وجود ندارد. به همین دلیل، این آنتی‌ژن یک هدف ایمن محسوب می‌شود، چون احتمال آسیب به سلولهای طبیعی کمتر است. دانشمندان برای شروع، روی سارکوم‌ها تمرکز کردند؛ تومورهایی سرسخت که حتی پس از جراحی یا شیمی‌درمانی هم دوباره رشد می‌کنند. جالب اینکه حدود ۸۰ درصد سارکوم‌های سینوویال این آنتی‌ژن را دارند و بنابراین گزینه مناسبی برای این درمان به شمار می‌آیند.
روند درمان این گونه بود که ابتدا سلولهای بنیادی خون‌ساز از بدن بیمار جمع‌آوری شد. سپس در آزمایشگاه، ژنی به این سلول‌ها اضافه شد که گیرنده‌ای مخصوص ان‌وای‌ــ‌ئی‌اس‌او‌‌ــ۱ تولید کند. این گیرنده مانند یک قطب‌نما عمل می‌کند و سلولهای تی را مستقیما به سوی سلولهای سرطانی حامل این آنتی‌ژن هدایت می‌کند. سپس برای آماده‌سازی بدن، بیمار تحت شیمی‌درمانی با دوز بالا قرار می‌گیرد تا مغز استخوان پاک‌سازی شود. بعد از آن، سلولهای بنیادی تغییریافته دوباره به بدن تزریق می‌شوند.
این سلول‌ها در مغز استخوان مستقر می‌شوند و به تدریج سلولهای تی جدید و هدفمند تولید می‌کنند. در نتیجه، یک منبع داخلی و پایدار از سلولهای ضدسرطان در بدن شکل می‌گیرد.
اولین نشانه‌های موفقیت
این کارآزمایی در مقیاس کوچک انجام شد و هدف اصلی آن بررسی ایمنی و امکان‌پذیری آن بود. با این حال، نتایج اولیه امیدوارکننده بودند: در یک بیمار، تومور کوچک‌تر شد و سلولهای تی مهندسی‌شده چند ماه در بدن او باقی ماندند. تصویربرداری نیز نشان داد که سلولهای بنیادی در بدن جای گرفته‌اند و به تولید سلولهای ضدسرطان ادامه می‌دهند.
نکته مهم این است که سلولهای تی تولیدشده در این روش نشانه‌ای از خستگی یا ناتوانی ایمنی نداشتند- مشکلی که در درمان‌های مشابه پیشین باعث شکست زودهنگام می‌شد. همین موضوع نشان می‌دهد این شیوه می‌تواند نسبت به تزریق معمولی سلولهای تی، اثر پایدارتر و طولانی‌مدت‌تری داشته باشد.
البته با وجود نتایج امیدوارکننده، این روش هنوز در مرحله آزمایشی قرار دارد و اجرای آن، شامل جمع‌آوری سلولهای بنیادی، تغییر ژنی آن‌ها و آماده‌سازی مغز استخوان با شیمی‌درمانی شدید، هم بسیار پیچیده است و هم به تیم‌های متخصص و آزمایشگاه‌های پیشرفته نیاز دارد و ضمنا، مستلزم شرایط جسمانی مناسب بیمار است.
از طرفی از آنجا که این مطالعه در مرحله نخست آزمایش بالینی انجام شد، تعداد بیماران کم بود و هنوز نتایج بلندمدت مشخص نیست. برای اینکه بتوان درباره افزایش واقعی میزان نجات از سرطان یا جلوگیری پایدار از بازگشت آن قضاوت کرد، کارآزمایی‌های بزرگ‌تر و طولانی‌تری لازم است.
پژوهشگران معتقدند این فناوری فقط به سرطان محدود نمی‌شود و استفاده از سلولهای بنیادی مهندسی‌شده می‌تواند برای ایجاد یک سد ایمنی دائمی در برابر عفونت‌های مزمن مانند ایدز یا حتی بیماری‌های خودایمنی هم کاربرد داشته باشد.
این پروژه حاصل بیش از ۱۰ سال تحقیق و کار گروهی بیش از ۳۰ پژوهشگر است که هرچند هنوز نمی‌توان آن را یک درمان قطعی دانست، دریچه‌ای به آینده‌ای نو باز می‌کند، آینده‌ای که در آن ایمونوتراپی تنها اثری موقت نخواهد داشت، بلکه می‌تواند به یک دفاع طولانی‌مدت تبدیل شود.
دانشمندان سالها است برای غلبه بر سرطان که در بسیاری موارد پس از درمان، با قدرت بیشتری بازمی‌گردد، در تلاش‌اند؛ زیرا درمان‌های سنتی مانند شیمی‌درمانی و پرتودرمانی و حتی شکل‌های جدیدتر ایمونوتراپی، اگرچه در ابتدا پیروزی‌هایی به دست می‌آورند، اغلب چند ماه بعد سرطان دوباره پدیدار می‌شود. مقصر این اتفاق معمولا این است که قوی‌ترین جنگجویان ضدسرطان سیستم ایمنی بدن، یعنی سلولهای تی (T)، خیلی زود از بین می‌روند یا فرسوده می‌شوند. اکنون تیمی از پژوهشگران دانشگاه یوسی‌ال‌ای برای حفظ این نیروهای دفاعی در مدت‌زمان طولانی‌تر، روشی تازه را آزمایش کرده‌اند.
دانشمندان در نخستین کارآزمایی بالینی خود، دو عامل دفاعی قدرتمند یعنی سلولهای تی مهندسی‌شده و سلولهای بنیادی خون‌ساز دستکاری ژنتیکی‌شده را با هم ترکیب کردند تا چیزی شبیه به یک «کارخانه ایمنی داخلی» ایجاد کنند. هدف ساده اما بلندپروازانه بود: آموزش بدن برای ساخت منبعی تازه از سلولهای تی شکارچی سرطان که اگر نه سالها، دست‌کم ماه‌ها پس از درمان، باقی بمانند.
ایمونوتراپی‌های جدید سرطان معمولا شروع خوبی دارند و سلولهای تی مهندسی‌شده که برای شکار و نابودی سلولهای سرطانی برنامه‌ریزی شده‌اند، می‌توانند تومورها را به میزان قابل‌توجهی کوچک کنند، اما این دستاورد اغلب موقتی است و سلولهای تی، خسته یا حذف می‌شوند و سرطان دوباره رشد می‌کند و گسترش می‌یابد.
اینجا است که فناوری جدید یعنی ترکیب سلولهای تی با سلولهای بنیادی خون‌ساز (همان سلولهای مغز استخوان که در حالت عادی تمام سلولهای خونی و ایمنی بدن را می‌سازند) که از لحاظ ژنتیکی ویرایش شده‌اند، وارد می‌شود. دانشمندان این سلولهای بنیادی را طوری دستکاری ژنتیکی کردند که گیرنده‌ای مخصوص سلولهای تومور بسازند. نتیجه اینکه بدن خود دائما سلولهای تی تازه و ضدسرطان تولید کند، نه اینکه این نوع سلول‌ها یک بار تزریق شوند و بعد از مدتی از بین بروند.
به گزارش برایتر، پژوهشگران در این روش، آنتی‌ژنی به نام ان‌وای‌ــ‌ئی‌اس‌او‌‌ــ۱ (NY-ESO-1) را هدف قرار دادند، نشانگری که در سرطان‌هایی مثل سارکوم و ملانوما دیده می‌شود، اما در بافت‌های سالم وجود ندارد. به همین دلیل، این آنتی‌ژن یک هدف ایمن محسوب می‌شود، چون احتمال آسیب به سلولهای طبیعی کمتر است. دانشمندان برای شروع، روی سارکوم‌ها تمرکز کردند؛ تومورهایی سرسخت که حتی پس از جراحی یا شیمی‌درمانی هم دوباره رشد می‌کنند. جالب اینکه حدود ۸۰ درصد سارکوم‌های سینوویال این آنتی‌ژن را دارند و بنابراین گزینه مناسبی برای این درمان به شمار می‌آیند.
روند درمان این گونه بود که ابتدا سلولهای بنیادی خون‌ساز از بدن بیمار جمع‌آوری شد. سپس در آزمایشگاه، ژنی به این سلول‌ها اضافه شد که گیرنده‌ای مخصوص ان‌وای‌ــ‌ئی‌اس‌او‌‌ــ۱ تولید کند. این گیرنده مانند یک قطب‌نما عمل می‌کند و سلولهای تی را مستقیما به سوی سلولهای سرطانی حامل این آنتی‌ژن هدایت می‌کند. سپس برای آماده‌سازی بدن، بیمار تحت شیمی‌درمانی با دوز بالا قرار می‌گیرد تا مغز استخوان پاک‌سازی شود. بعد از آن، سلولهای بنیادی تغییریافته دوباره به بدن تزریق می‌شوند.
این سلول‌ها در مغز استخوان مستقر می‌شوند و به تدریج سلولهای تی جدید و هدفمند تولید می‌کنند. در نتیجه، یک منبع داخلی و پایدار از سلولهای ضدسرطان در بدن شکل می‌گیرد.
اولین نشانه‌های موفقیت
این کارآزمایی در مقیاس کوچک انجام شد و هدف اصلی آن بررسی ایمنی و امکان‌پذیری آن بود. با این حال، نتایج اولیه امیدوارکننده بودند: در یک بیمار، تومور کوچک‌تر شد و سلولهای تی مهندسی‌شده چند ماه در بدن او باقی ماندند. تصویربرداری نیز نشان داد که سلولهای بنیادی در بدن جای گرفته‌اند و به تولید سلولهای ضدسرطان ادامه می‌دهند.
نکته مهم این است که سلولهای تی تولیدشده در این روش نشانه‌ای از خستگی یا ناتوانی ایمنی نداشتند- مشکلی که در درمان‌های مشابه پیشین باعث شکست زودهنگام می‌شد. همین موضوع نشان می‌دهد این شیوه می‌تواند نسبت به تزریق معمولی سلولهای تی، اثر پایدارتر و طولانی‌مدت‌تری داشته باشد.
البته با وجود نتایج امیدوارکننده، این روش هنوز در مرحله آزمایشی قرار دارد و اجرای آن، شامل جمع‌آوری سلولهای بنیادی، تغییر ژنی آن‌ها و آماده‌سازی مغز استخوان با شیمی‌درمانی شدید، هم بسیار پیچیده است و هم به تیم‌های متخصص و آزمایشگاه‌های پیشرفته نیاز دارد و ضمنا، مستلزم شرایط جسمانی مناسب بیمار است.
از طرفی از آنجا که این مطالعه در مرحله نخست آزمایش بالینی انجام شد، تعداد بیماران کم بود و هنوز نتایج بلندمدت مشخص نیست. برای اینکه بتوان درباره افزایش واقعی میزان نجات از سرطان یا جلوگیری پایدار از بازگشت آن قضاوت کرد، کارآزمایی‌های بزرگ‌تر و طولانی‌تری لازم است.
پژوهشگران معتقدند این فناوری فقط به سرطان محدود نمی‌شود و استفاده از سلولهای بنیادی مهندسی‌شده می‌تواند برای ایجاد یک سد ایمنی دائمی در برابر عفونت‌های مزمن مانند ایدز یا حتی بیماری‌های خودایمنی هم کاربرد داشته باشد.
این پروژه حاصل بیش از ۱۰ سال تحقیق و کار گروهی بیش از ۳۰ پژوهشگر است که هرچند هنوز نمی‌توان آن را یک درمان قطعی دانست، دریچه‌ای به آینده‌ای نو باز می‌کند، آینده‌ای که در آن ایمونوتراپی تنها اثری موقت نخواهد داشت، بلکه می‌تواند به یک دفاع طولانی‌مدت تبدیل شود.
*
